Róża jest jedną z najstarszych, znanych nam do tej pory
roślin. Prawdopodobnie pierwsze krzewy róż jako rośliny
ozdobne sadzili Chińczycy już 2700 lat p.n.e.. Źródła z
tego okresu mówią o nasadzeniach w ogrodach cesarskich w
Pekinie. Po raz pierwszy królową kwiatów nazwała różę
poetka Safona w VII w. p.n.e. W następnych wiekach uprawa róży
rozprzestrzeniła się na Grecję i Rzym. Po upadku cesarstwa
rzymskiego, róża dotarła do Europy Zachodniej i Północnej
wraz z Rzymianami, choć uważa się także, że do Północnej
Europy przywieźli ją Krzyżowcy, ze swoich wypraw do Ziemi Świętej
(1239-40). Była to Rosa x damascena Mill. i Rosa gallica
L. Do Anglii została przywieziona przez księcia Lancaster, syna
Henryka III, około 1279 roku.
W średniowiecznej Europie róża uzyskała szerokie spektrum
symboliki religijnej. Na przełomie XVI i XVII w. bardzo silnie
rozwinęła się hodowla róż, choć zaczęła tracić, w tym
okresie, swoją popularność we Włoszech i Francji. Dopiero w XIX
wieku róża znowu stała się bardzo popularna, za sprawą
cesarzowej Józefiny, żony Napoleona, która zaczęła
gromadzić wszelkie dostępne odmiany w swoich ogrodzie w Malmaison
koło Paryża. W tym czasie rozpoczęła się hodowla róż na
wielką skalę. Dzisiaj istnieje około 25000 odmian o różnych
kształtach kwiatów, barwie, liściach, kolcach, łodygach i
pokroju.
Miejsce róży zmieniało się w ogrodach różnych epok
wraz z trendami panującymi w poszczególnych stylach
ogrodowych.
Okres średniowieczny datuje się od V do XV w. n.e., jednak jego
rozkwit miał początek dopiero w XI w.
Religia chrześcijańska, szczególnie jej symbolika, miała
duży wpływ na rozwój sztuki średniowiecznej, także w
kwestii ogrodów (XI – XV w.). Od XI do XIII w. nastąpił
duży wzrost liczby klasztorów i rozwój zakonów.
W wielu klasztorach reguła zakonna nakazywała uprawę roli, a także
ogrodów. Miało to znaczny wpływ na kształtowanie się
ogrodów i uprawę różnych roślin ozdobnych i
użytkowych. Zakonnicy udoskonalali metody uprawy i aklimatyzacji
roślin. Uprawiane przez nich rośliny zaczęły rozpowszechniać się
na okolicznych terenach. W skład klasztornych ogrodów
wchodziły: wirydarz, ogrody uprawowe, herbularius, ogród
opacki, szpitalny i cmentarz.
Typem ozdobnego ogrodu klasztornego był wirydarz (ryc. 1.). Był to
zazwyczaj niewielkich rozmiarów ogród, umiejscowiony w
środku klasztoru, otoczony krużgankami. Zakonnicy utożsami go z
rajem. Opierał się na planie kwadratu lub prostokąta zbliżonego
do kwadratu, na którego obwodzie znajdowały się ścieżki,
od nich biegły przez środek kolejne, krzyżując się prostopadle
lub po przekątnych. Bardzo często centralnym akcentem było drzewo,
fontanna lub rzeźba. Fontanna była symbolem rzeki, wypływającej z
Edenu. Ogród ten był miejscem spacerów, wypoczynku i
kontemplacji duchowej. Sadzono tu rośliny ozdobne, o wysokich
walorach estetycznych i pięknym zapachu.
 |
Rycina 1. Przykładowy plan wirydarza klasztornego.
Oliwa. [Majdecki 2007, s. 65].
|
Trzycieski w swej książce (1549) wymienia wraz z innymi roślinami
różę do sadzenia wewnątrz wirydarza, z założeniem, że
pomiędzy roślinami należy zostawić miejsce do chodzenia „(…)
y kwitnące Fijołki, Gwóździki, Lilija, Róża,
Kosaciec (…) mieysce wolne ku chodzeniu między nimi” . Także
Krescentyn (Pietro de Crescenzi) w swym traktacie o różach
podaje: „róża wirydarzom służy” (ryc. 2.).
 |
Rycina 2. Wirydarz w opracowaniu Bogdanowskiego, 1987
r. [Bogdanowski 2000, s. 37].
|
W ogrodach uprawnych sadzono drzewa owocowe, warzywa, rośliny
przyprawowe, zioła i kwiaty. Herbularius to niewielki ogródek
z roślinami leczniczymi. Żyjąca w XII w. opatka Hildegarda z
Bingen opisała różnorodne zastosowania roślin leczniczych w
medycynie i podzieliła je na dzikie, użyteczne i ozdobne. W
ostatniej grupie wymieniła między innymi różę (ryc. 3.).
 |
Rycina 3. Herbularius w klasztorze St. Gallen
(IX w.). [Ciołek 1978, s. 21].
|
Ogród opacki, był to ogród opata, czyli przełożonego
klasztoru, był on przeznaczony tylko dla użytku opata i jego gości,
był bardzo reprezentacyjny i ozdobny, a w kompozycji zbliżony do
układu wirydarza. W ogrodzie opata, podobnie jak w wirydarzu, wśród
innych roślin ozdobnych zapewne znajdowały się także krzewy róży.
Podobnie także w ogrodach szpitalnych mogły być sadzone róże.
Ogród taki, również podobny do typowego wirydarza,
przeznaczony był dla chorych, do spacerów i
wypoczynku na ławach darniowych, w otoczeniu roślin ozdobnych. Z
kolei cmentarz był swoistego rodzaju ogrodem – sadem-cmentarzem,
sadzono w nim drzewa owocowe. Miało to wymiar symbolicznego
połączenia prawdy o umieraniu z prawdą o odrodzeniu i
zmartwychwstaniu.
Oprócz ogrodów klasztornych, w Średniowieczu
powstawały także ogrody zamkowe. Często ze względu na usytuowanie
w miejscach niedostępnych i silne obwarowanie, w założeniach tych
było bardzo mało miejsca, dlatego ogrody zamkowe często było
niewielkie, sytuowane w różnych miejscach, w zależności od
topografii terenu, co sprawiało, ze nie były powiązane
kompozycyjnie ani ze sobą ani z zabudowaniami zamkowymi. Zdarzało
się, że układ terenu nie pozwalał na założenie ogrodów w
obrębie murów, jeśli zamek znajdował się na wzgórzu,
wtedy zakładano ogrody, na terenach przyległych lub dalszych.
W skład ogrodów zamkowych wchodziły: ogrody o charakterze
ozdobnym – hortus conclusus i ogrody zabaw, ogrody
ozdobno-użytkowe – zielnik, a także użytkowe – sady,
chmielniki, warzywniki, winnice. Wielkość założenia zamkowego, a
także majętność właściciela, miały wpływ na liczbę ogrodów,
ich rodzaje oraz wielkość. W skromniejszych założeniach w
obrębie murów zakładano tylko hortus conclusus,
natomiast za murami niewielkie ogrody użytkowe. Z kolei przy dużych
i bogatych zamkach, różnorodność ogrodów była
znaczna, podobnie jak ich wielkość.
Hortus conclusus to ogród zamknięty, często otoczony
murami. Były to ogrody zakładane przez osoby świeckie, jednak
bardzo często powiązane symbolicznie z religią chrześcijańską.
Wiązane były z wyobrażeniem rajskiego ogrodu, dlatego starannie
wprowadzano do niego ozdobne rośliny, również związane z
symboliką chrześcijańską. Szczególnie z tym ogrodem
wiązano kult Najświętszej Marii Panny. Często sadzono rośliny
związane z Maryją, takie jak lilie, irysy i róże. Ponieważ
z czasem liczba sadzonych krzewów róż znacznie
przeważała nad innymi roślinami, ogrody te zaczęto nazywać
różanymi (ryc. 4.). Początkowo założenia te były
niewielkie jednak od połowy XIII w. do wieku XV rozwinęły się w
większe założenia. Bogdanowski [2000] podaje, że jednym z
podstawowych elementów zamkowego hortus conclusus były
kwiaty i krzewy, szczególnie róże.
 |
Rycina 4.
Hortus conclusus - ogród różany
(XV w.). [Ciołek 1978,
s. 17].
|
Ogrody zabaw służyły do rozrywki, były miejscem spotkań i zabaw
dworskich. Często urządzano je poza murami zamkowymi. Najbardziej
charakterystycznym elementem tego założenia była łąka kwietna,
otoczona drzewami i kwitnącymi krzewami. Ogród ten nazywano
również „łąką kwietną” lub „ogrodem miłości”.
Darń wzbogacona była przez niskie rośliny kwitnące, natomiast
wyższe rośliny, sadzono wzdłuż muru czy też wzniesienia. Różami
bardzo chętnie obsadzano pergole ocieniające chodniki lub tworzące
altany, a także kraty ogrodzeń.
Zielnik inaczej herbarium było miejscem uprawy ziół, roślin
leczniczych, a także kwiatów, często ogrodzony.
Ogród użytkowy czyli sad, warzywnik, chmielnik, winnica,
otaczano fosą z żywopłotem lub ogrodzeniem. Oprócz roślin
uprawnych sadzono także rośliny ozdobne, zapewne również i
róże. Stanowił on także miejsce spacerów. Często
łączony był z ogrodem zabaw, a także z ogrodem różanym.
Szczególnie sad starano łączyć się z ogrodem różanym,
jeśli pozwalało na to ukształtowanie terenu.
Albert Wielki (XII-XIII w.) opisał czynności potrzebne aby powstał
piękny ogród ozdobny. Różę wymienia jako jedną z
roślin sadzonych wokół trawnika: „(…) można zasadzić
różne słodko pachnące zioła, takie jak ruta, szałwia i
bazylia, oraz wszelakiego rodzaju rośliny kwitnące, jak fiołki,
orliki, lilie, róże, kosaćce i tym podobne (…)”.
W latach 1304-09 Krescentyn (Pietro de Crescenzi) napisał książkę,
w rodzaju podręcznika, w którym opisał prace ogrodowe na
każdy miesiąc, o każdej porze roku. W Księdze VIII, opisał
między innymi średniej wielkości ogród (od 0,5-1,5 ha),
który powinien być otoczony mieszanymi żywopłotami z drzew
owocowych, ciernistych krzewów, krzewów róż i
winorośli, często ze sobą splecionych.
W XIV w. w Paryżu został założony 8-hektarowy ogród dla
króla Francji Karola V, w którym róże zaczęto
sadzić na odrębnych kwaterach kwiatowych.
~czarny motyl
Literatura:
Bogdanowski J. 2000. Polskie ogrody ozdobne. Arkady, Warszawa
Ciołek G. 1978. Ogrody polskie. Arkady, Warszawa
Grąbczewska J. 1986. Róże na działce. Państwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa
Hobhouse P. 2005. Historia ogrodów. Wydawnictwo Arkady,
Warszawa
Kobielus S. 2006. Florarium christianum. Symbolika roślin
chrześcijańska Starożytność i Średniowiecze. Wydawnictwo
Benedyktyńskie Tyniec, Kraków
Majdecki L. 2007. Historia Ogrodów. Od Starożytności po
Barok, t. I. Zmiany i uzupełnienia Majdecka-Strzeżek A..
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Markley R. 2000. Róże. Poradnik praktyczny. Wydawnictwo Świat
Książki, Warszawa
Mitkowska A. i Siewniak M. 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej. Oficyna
Wydawnicza Rytm, Warszawa
Monder M. J. 2006. Róże. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i
Leśne, Warszawa
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz